KEBAN KÖYLERİ: (5) AŞAĞI ÇAKMAK -1

YENİ TÜRK DİLİ

YER ADLARINDAKİ DEĞİŞMELERE AŞAĞI ÇAKMAK    KÖYÜNDEN ÖRNEKLER

                                      Prof. Dr. Ahmet BURAN

                                 Fırat Üniversitesi, Öğretim Üyesi

Giriş

Aşağı Çakmak Köyü

Aşağıçakmak köyünün eski ve ilk adı Çakmaktır. Daha sonraki bir tepede ikinci bir köy kurulunca, tepedekine Yukarıçakmak, aşağıda kalan eski köye ise Aşağıçakmak denmiştir. Sonradan kurulan Yukarıçakmak, bir süre Aşağıçakmak muhtarlığına bağlı kalmış, iki köy tek muhtarlıkla yönetilmiş, daha sonra iki ayrı muhtarlık haline gelmiştir.

Aşağıçakmak köyü hakkında ulaşabildiğimiz en eski bilgi, Harput tahrir defterindeki sınırlı bilgidir. Bu, bilgiye göre, Çakmak köyü Müslim’dir. 1518’de Harput Sancağı’na bağlı ola köy, “viran” olarak kaydedilmiştir. 1523’te, 18 hane (ev sayısı) ve 3 nefer (vergi mükellefi bekâr), 1566’da ise, 25 hane (ev sahibi) ve 5 efer (vergi mükellefi bekâr) şeklinde kaydedildiği görmektedir. (Ünal, 1989:78) bu arada şunu belirtmek gerekir ki, 1518 tarihli tahrir defterindeki kayıtta “viran” gösterilmekle birlikte, aynı defterde, dolayısıyla Ünal’ın çalışmasındaki “Harput Sancağına Bağlı Köyler ve Hasılaları” bölümünde, Çakmak köyünün 1518 yılına ait hasılası, 2000 akçe olarak kaydedilmiştir. (Ünal, 1989:158) Bu durum, “viran” kaydına rağmen, köyde belirli bir nüfusun yaşadığı ya da köy arazisinin bu tarihlerde köyde ikamet etmeyen başka birileri tarafından ekilip biçildiği anlamına gelir.

Harput tahrir defterlerinde yer alan 1518 yılına ait “viran” kaydı da gösteriyor ki, Çakmak köyünün ilk sakinlerinin büyük bir bölümü çeşitli nedenlerle köyü terk etmişlerdir. 16. Yüzyılın başları bölgede savaşların olduğu yıllardır. 1517 yılı, Çakmak köyünün de içinde bulunduğu Harput ve çevresinin Osmanlı devletine tabi olduğu yıllardır. (Yer adlarından da anlaşılacağı gibi burada yaşayan Bey de bölgeyi terk etmiş olmalı!) Bu savaş ve yönetim değişikliği sırasında köy boşaltılmış, terk edilmiştir. 1518’den kısa bir süre sonra, 1523’teki tahrir defterlerinde, 18 hane (ev sayısı) ve 3 nefer (vergi mükellefi bekâr) kaydı bulunmaktadır. Dolayısıyla ya savaş sırasında geçici olarak köyü terk eden köy sakinleri geri dönmüş ya da başka yörelerden gelen bazı aileler köye yerleşmiştir.

Aşağıçakmak köyüne sonradan yapılan yerleşimlerin bir kısmı ailece gelişler şeklinde olurken, daha sonraki yıllarda bir kısmı da “iç güveysi”” yoluyla olmuştur.  Özellikle daha yakın tarihlerde, erkekleri çeşitli cephelere savaşa giden ve dönmeyen ya da çeşitli nedenlerle erkeksiz kalan bazı ailelerin dışarıdan “iç güveysi” aldıkları görülmektedir. Bu göçler, yerleşmeler ve nüfus değişmesi ile birlikte, köyün yerlileri ya hiç kalmamış ya da oldukça azalmıştır.

Hicri 1250(1834/35) tarihli Harput Nüfus Defteri’nin 189. Sayfasında “Karye-yi Aşağıçakmak” adıyla köyün adı geçmekte ve köyde yaşayan insanların adları sayılmaktadır. Sadece erkeklerin adları yazıldığı için kadınların adları hakkında bir bilgi edinemiyoruz. Köyde yaşayan erkeklerin adlarının genellikle bilinen ve geleneksel kültürümüzde yer alan bugün de yaygın olarak kullanılan kişi adlarından ibaret olduğu görülüyor.

1834 yılında Aşağıçakmak köyünde yaşayan erkeklerin adları şöyledir: Mehmed, Mustafa, Ali, Hüseyin, Hasan, İbrahim, Veli, Musa, Osman, Ömer, Mahmud, İsmail,  Bekir, Molla İsmail, Hallı Ağzı Gülmez, Kürd İbrahim, Kürdoğlu Molla Mehmed, Ahmed, Zülfü, Cıbo, Sado, Haco, Sadık, Asaf, Hamo,  Cüce Hasan, Hafo, Dede Osman, Abddurrahman, Hasan Bayrakdar, Odabaşıoğlu Mehmed, Sağır İbiş, Murtaza, Halil, Emoş, Çukadar , Mehmed.

Bu isimler arasında Mehmet (15), Mustafa (7), Ali (5), Hüseyin (5), Hasan (4) isim ile en çok kullanılan kişi adlarıdır.

Kaydedilen en küçük kişi iki yaşında en büyüğü ise 70 yaşındadır. Nüfusun, iki ile 30 yaş aralığı ve 40 ila 60 aralığında yoğunlaştığı, 30’lu yaşlarda erkek nüfusun kaydedilmediği görülmektedir.

1312 (1894/95) tarihli Mamuretü’l – Aziz Salnamesi’nde, Nüfus Nezareti defterinin 56. Sayfasında (2. Bölüm) “Çakmak’ı Süfla” (Aşağıçakmak) adıyla kaydedilen köyün nüfusunun toplamda 103 kişiden oluştuğu ve Müslim olan bu nüfusun 61’nin erkek, 42’sinin de kadın olduğu görülmektedir.

Türkçe bir adla kurulan ve kuruluşundan beri adı hiç değişmeyen Çakmak köyünün ilk kurucuları, ilk yerleşenleri hiç şüphe yok ki Türk idi. Zira Çakmak, çevrede adları Türkçe olmayan ya da daha sonraları değiştirilerek Türkçeleştirilen köyler arasında, adı başlangıçtan beri Türkçe olan ve hiç değişmeyen az sayıdaki köylerden biridir. Ayrıca, aşağıda bir bölümünü değerlendireceğimiz yer adları da bu kimliğin çok açık tanıklarıdır.

Aşağıçakmak, 1930’lı yıllara kadar, Harput Sancağı’nın Kuzabad nahiyesine bağlı bir köy iken, 1930’lu yıllarda (1936?) yapılan düzenlemeyle Keban ilçesine bağlanmıştır.  Günümüzde Keban ilçesine 15, Elâzığ iline 30 km mesafede bulunan Aşağıçakmak, Elâzığ ilinin Keban ilçesine bağlı 50 hanelik küçük bir köydür.

(Yazı devam edecek.)